Bài viết này được lược dịch từ: https://www.effectivealtruism.org/articles/introduction-to-effective-altruism/

 Chúng ta nhìn thấy sự khổ đau, sự bất công và chết chóc, và chúng ta cảm thấy mình nên làm điều gì đó. Nhưng để tìm ra được làm ‘điều gì đó' là gì, bên cạnh việc làm ‘điều gì đó' như thế nào, là một thử thách khó và ngã lòng.

Effective Altruism (lòng vị tha hiệu quả) là cách chúng ta có thể trả lời điều này này. Đây là một lĩnh vực nghiên cứu sử dụng dẫn chứng và lí luận cẩn thận để tìm cách giúp những người khác nhiều và tốt nhất có thể. Effective Altruism cũng là một cộng đồng của các cá nhân thực sự muốn và đang tìm tòi câu trả lời cho những câu hỏi này bằng việc tập trung nguồn lực vào đi tìm giải pháp hứa hẹn cho một trong những vấn đề bức bối nhất trên thế giới.

Effective Altruism là một dự án của Trung tâm Effective Altruism.

Mình biết rất nhiều bạn trên Facebook của mình muốn tạo sự khác biệt. Chúng ta nhìn thấy sự khổ đau, sự bất công và chết chóc, và chúng ta cảm thấy mình nên làm điều gì đó. Nhưng để tìm ra được làm ‘điều gì đó' là gì, bên cạnh việc làm ‘điều gì đó' như thế nào, là một thử thách khó và ngã lòng.

Một cơ hội xuất chúng để làm điều tốt

Trong lich sử, chúng ta đã thấy rất nhiều ví dụ về những người đã có sự ảnh hưởng vô cùng tích cực tới thế giới:

Norman Borlaug, nhà khoa học thực hiện nghiên cứu về lúa mì kháng bệnh và đã cứu sống hàng trăm triệu người.

Stanislav Petrov, người lính người Nga, đã ngăn chặn chiến tranh hạt nhân chỉ bằng cách giữ điềm tĩnh dưới áp lực và sẵn sàng không lắng nghe lời yêu cầu của cấp trên.

Và ở thời đại COVID-1 này, là những y bác sĩ, người làm việc ở siêu thị, hàng thuốc, đang giúp đỡ hàng trăm triệu người quanh chúng ta và ở thế giới nói chung.

Những con người này mặc dù không liên quan đến nhau nhưng họ đều vô cùng dũng cảm, khéo léo, hoặc đơn giản là họ đã ở đúng chỗ đúng thời điểm. Nhưng nhiều người bình thường như chúng ta đây có thể tạo ra rất nhiều ảnh hưởng tích cực tới thế giới, nếu chúng ta chọn khôn khéo.

Sự thật này kinh ngạc nhưng khó để đánh giá. Bạn đã bao giờ tưởng tượng rằng nếu một ngày, bạn nhìn thấy trong một khu tập thể đang cháy và bạn nhìn thấy một đứa trẻ bị tắc ở trong. Bạn chạy vào, cứu đứa trẻ giữa biển lửa và đây em tới nơi an toàn. Bạn trở thành một anh hùng. Bây giờ, tưởng tượng thêm nữa là nếu điều này xảy ra cứ hai năm một lần - bạn sẽ trở thành người anh hùng cứu sống hàng chục đứa trẻ trong cuộc đời bạn.

Thế giới mình vừa viết chắc chắn rất kì lạ với bạn. Nhưng rất nhiều dẫn chứng và số liệu hiện tại đã tìm ra rằng nếu bất kì ai kiếm/sẽ kiếm được số lượng thông thường ở Mỹ, và chỉ cần đóng góp 10% số lượng lương cho Quỹ chống Bệnh sốt rét (Anti Malaria Foundation), người đó chắc chắn sẽ cứu sống rất nhiều người trong cuộc đời của họ.

Thực tế còn kì lạ hơn thế nữa. Quyên góp không chỉ là cách duy nhất để giúp người khác: rất nhiều người có cơ hội làm điều có tác động tích cực hơn so với việc đóng góp cho các quỹ từ thiện làm việc về đói nghèo toàn cầu (hoặc các quỹ từ thiện về đói nghèo trong nước). Nhưng như thế nào? Rất nhiều người tài giỏi có thể có tác động tích hơn bằng cách làm việc trực tiếp với những vấn đề quan trọng này hơn là quyên góp. Nhiều vấn nạn thậm chí có thể còn quan trọng để xử lý hơn là nghèo đói toàn cầu và sức khoẻ, và mình sẽ giải thích kỹ hơn ở dưới.

Nhiều người đã thử và cố gắng làm điều tốt, nhưng sự cố gắng tốt nhất thực sự phi thường.

Trong đa số lĩnh vực trong cuộc sống, chúng ta hiểu rằng việc dựa những quyết định trên dẫn chứng và lí luận hơn là phỏng đoán hoặc bản năng là quan trọng. Cách chúng ta mua điện thoại mới cũng tương tự như vậy - chúng ta đọc review để tìm giá tốt nhất. Hai chiếc điện thoại tương tự mà giá cao hơn 100 lần thì chúng ta nên chọn cái rẻ hơn!

"Nhưng không phải lúc nào chúng ta cũng nghĩ về điều này khi xử lý những vấn đề toàn cầu."

Mình có bao gồm ví dụ từ Toby Ord ở đây về việc bất kì ai nếu đóng góp $1000 cho những biện pháp phòng ngừa và phòng tránh cần thiết về HIV và AIDS. Rõ ràng, chiến lược tốt nhất - giáo dục nhóm với nhiều mối nguy hiểm nhất - hiệu quả 1400 lần hơn so với phẫu thuật (đương nhiên, những ước tính này có thể không chính xác hoặc chưa miêu tả được tất cả những yếu tố ảnh hưởng. Nhưng, chúng ta có thể kết luận rằng sự khác biệt này là lớn giữa các biện pháp can thiệp.)

Effective Altruism cho rằng có sự khác biệt về tính hiệu quả của các biện pháp can thiệp lớn giữa các vấn đề, mặc dù chúng ta không có số liệu tốt như vấn nạn sức khoẻ toàn cầu. Tại sao? Phần vì đa số các dự án (tổ chức có rất nhiều dữ liệu) dường như không có sức ảnh hưởng tích cực lớn, phần vì nhiều dự án không có ảnh hưởng lớn nào cả.

"Phần vì đa số các dự án (tổ chức có rất nhiều dữ liệu) dường như không có sức ảnh hưởng tích cực lớn, phần vì nhiều dự án không có ảnh hưởng lớn nào cả."

Biện pháp can thiệp nào có sức ảnh hưởng lớn nhất là một câu hỏi mở và là một câu hỏi quan trọng. So sánh những cách khác nhau để làm điều tốt rất khó khăn về cả mặt cảm xúc và thực tế. Nhưng việc so sánh này cần thiết để chắc chắn rằng chúng ta giúp đỡ người khác nhiều nhất có thể.

Quan trọng là chúng ta tập trung vào đúng vấn đề

Bạn có thể thấy rằng các phương tiện truyền thông thường tập trung vào những điều tiêu cực.

Nhưng nhìn chung, thế giới đang trở nên tốt hơn. Ví dụ, từ năm 1990, số người sống dưới chuẩn nghèo theo Ngân hàng Thế giới đã giảm đi hơn một nửa. Chiến tranh lạnh với hàng ngàn vũ khí hạt nhân giao du dọc Đại Tây Dương, nhưng chúng ta đã sống sót. Trong vài thế kỷ vừa qua, chúng ta đã hình sự hoá chế độ nô lệ, giảm thiểu lớn sự áp bức phụ nữ, và nhiều thế giới bao gồm nước ta, đã làm rất nhiều để bảo đảm quyền và sự chấp nhận của những người thuộc cộng đồng gay, bi, trans và queer.

Nhưng, chúng ta vẫn còn nhiều vấn đề tồn đọng. Hơn 700 triệu người trên thế giới vẫn sống ít hơn 60,000 đồng mỗi này. Biến đổi khí hậu và việc sử dụng công nghệ đột phá đã làm hại hàng triệu người trong tương lai. Hàng tỉ động vật, rằng có thể có những quan tâm đạo đức, sống và bị nhốt ở những nhà máy công nghiệp. Có rất nhiều vấn đề chúng ta cần phải xem xét kĩ lưỡng trước khi chúng ta bắt đầu ưu tiên xử lý.

Vấn đề gì bạn chọn tập trung làm là một yếu tố lớn để quyết định bạn làm được bao nhiêu điều tốt. Nếu bạn có thể chọn vấn đề mà khó có thể giúp nhiều người (hoặc động vật), hoặc chúng ta không thấy có cách nào để xử lý vấn đề, bạn có thể hạn chế sự ảnh hưởng mà bạn có thể tạo ra.

Mặt khác, nếu bạn chọn vấn đề bạn có thể giúp, ví dụ như sử dụng các giải pháp thử nghiệm, bạn có thể có ảnh hưởng lớn hơn. Bằng cách suy nghĩ, làm việc cẩn thiện và chiến lược, một nhóm nhà vận động với quỹ không lớn đã giúp đỡ hàng trăm triệu chú gà trong những nhà máy nuôi công nghiệp ở Mỹ.

Nhiều người có động lực để làm điều tốt và đã ‘chọn' vấn đề trước khi họ tìm hiểu và chọn vấn đề nào họ sẽ đi theo. Có rất nhiều lí do, ví dụ trải nghiệm cá nhân với một vấn đề, hoặc có bạn bè đã và đang đóng góp tiền cho một tổ chức nhất định. Nhưng nếu chúng ta chọn một vấn đề vì đơn giản nó gần với chúng ta hơn, chúng ta có thể bỏ qua những vấn đề quan trọng. Biết rằng đa số những giải pháp can thiệp có ảnh hưởng thấp, chúng ta có xu hướng tập trung vào việc mà có ít ảnh hưởng nếu chúng ta không chọn cần thiện. Chúng ta có thể làm nhiều hơn điều tốt nếu chúng ta chọn vấn đề để xử lý cẩn thận, hơn là chọn bất kì cái gì mà chúng ta thấy đầu tiên.

Bằng cách tiếp tục mở để làm việc vào cách vấn đề khác nhau, chúng ta vẫn tiếp tục có thể thay đổi vấn đề để có thể làm nhiều điều tốt nhất có thể và không hạn chế chúng ta.

Vấn đề nào?

Làm thế nào để chúng ta có thể tìm ra vấn đề nào chúng ta nên tập trung vào?

Nghiên cứu đã cho rằng framework này có thể hữu dung. Vấn đề mà có thể có ảnh hưởng lớn nếu vấn đề đó:

1. Ảnh hưởng lớn (ảnh hưởng tới nhiều người, sức ảnh hưởng lớn)

2. Đa số bị bỏ bê (ít người đang làm việc trên vấn đề này), và

3. Đa số có thể giải quyết được hoặc dễ làm (nếu ta có nhiều tài nguyên hơn sẽ giải quyết đươc)

Dựa vào điều này, tập trung vào một số vấn đề có thể có ảnh hưởng lớn. Nhưng những vẫn đề này không hề cố định bởi vì những vấn đề dưới đây đơn giản dựa vào phỏng đoán tốt nhất của chúng ta với tất cả dẫn chứng tồn tại. Khi chúng ta có nhiều dữ liệu gợi ý các vấn đề khác có ảnh hưởng nhiều hơn, chúng ta nên xem xét tập trung vào những vấn đề này. Kể cả những vấn đề này không phải những vấn đề ‘tốt nhất', việc tập trung vào những vấn đề tốt hơn, sức ảnh hưởng của chúng ta vẫn nhiều hơn trước đó.

Trong blog của Effective Altruism, bạn sẽ có thể tìm đọc thêm về vấn đề đói nghèo, cải thiện phúc lợi động vật và tương lai dài hạn (long term future). Có rất nhiều vấn đề khác có thể có ảnh hưởng lớn như: nghiên cứu vào sức khoẻ thần kinh và các rối loạn thần kinh, đặc biệt là trầm cảm và lo lắng, và cải thiện cơ hội được chữa trị ở các nước đang phát triển vv.

Đương nhiên, chúng ta có thể sẽ phải bỏ lỡ các vấn đề quan trọng khác. Một cách để chúng ta có thể có ảnh hưởng lớn là tìm ra được một cơ hội tuyệt vời để làm những điều tốt mà tất cả mọi người đều bỏ lỡ. Vì lí do do này, nghiên cứu về vấn đề ưu tiên nào toàn cầu (global priorities research) cũng là một vấn đề quan trọng.

Với bạn - điều này là gì?

Mình may mắn vì gia đìng mình luôn dạy rằng mình chọn việc gì cũng được, miễn là giúp được cho người khác. Rất nhiều bạn ở trên Facebook chắc chắn cũng có lí do như vậy. Đa số chúng ta dành phần lớn cuộc đời của mình làm việc - 80,000 giờ. Đây là khoảng thời gian rất lớn để có thể giúp người khác và thế giới trở nên tốt hơn. Nếu bạn có thể tăng sức ảnh hưởng của bạn dù chỉ 1%, đó đã là 800 giờ làm việc tốt rồi.

Đầu tiên, bạn cần xem xét bạn nên tập trung vào vấn đề nào. Nhiều trong những vấn đề quan trọng nhất có thể là phát triển trí tuệ nhân tạo an toàn, xây dựng thị trường thương mại ở các nước đang phát triển hoặc cải thiện chính sách an toàn sinh học. Thứ hai, bạn phải biết được cách hiệu quả nhất để xử lý những vấn đề này - sử dụng các phương án khác nhau. Các tổ chức làm việc trên những vấn đề này thông thường là các nhà phân tính chính sách, nghiên cứu, hành chính và nhà quản lý. Và cả những phương án độc đáo khác như trở thành trợ lý cho cá nhân có sức ảnh hưởng lớn (high-impact). Cuối cùng, bạn muốn xem xét xem bạn có thể có ảnh hưởng lớn hơn bằng việc xây dựng cộng đồng để thuyết phục những ai muốn xử lý vấn đề này.

Nếu bạn không thể trực tiếp làm việc trên những vấn đề này, hãy xem xét xây dựng các kĩ năng để bạn có thể làm việc vào nó hoặc “làm để cho đi" (earning to give) - làm công việc lương cao để bạn có thể đóng góp phần lớn lương của bạn. Hiện tại, mình đang đóng góp %5 lương công việc đầu tiên của mình cho các quỹ từ thiện hiệu quả.

Nhưng công việc nào sẽ phù hợp với bạn? Tính phù hợp cá nhân là rất quan trọng - không đồng nghĩa là bạn cứ cần phải theo đuổi các tư vấn nghề nghiệp và “theo đuổi đam mê” của bạn. Điều quan trong nữa là tìm công việc mà bạn giỏi và muốn làm. Bạn sẽ phải thử và xem xét nhiều phương án khác nhau và đón nhận lời khuyên về điều gì bạn tốt nhất.

80,000 hours là tổ chức giúp đỡ những ai muốn tìm xem nghề nghiệp nào họ có thể làm được nhiều điều tốt nhất. Mình biết 80,000 Hours tập trung khá nhiều vào các nước Châu Âu và Mỹ, nhưng mình mong các bạn có thể thấy được xu hướng những công việc đó là gì qua trang web của họ.

Quỹ từ thiện nào?

Một trong những cách dễ nhất để những ai có thể tạo ra điều khác biệt là đóng góp tiền của họ vào những tổ chức mà làm việc vào những vấn đề quan trọng nhất. Đóng góp bằng tiền giúp những tổ chức hiệu quả làm được nhiều điều hơn, và linh hoạt hơn so với đóng góp bằng thời gian (ví dụ như tình nguyện). Mình muốn đặc biêt hướng tới các bạn trẻ đang làm việc tại các nước phát triển rằng nếu các bạn đang làm những công việc công sở (professional salaries) ở các nước phát triển thường là trong top 5% thế giới. Các bạn có thể sử dụng lương của mình để làm điều tốt hiệu quả.

Đóng góp một cách hiệu quả

Bạn có thể xem xét các nghiên cứu chuyên sâu từ tổ chức Give Well vào những quỹ từ thiện làm việc về sức khoẻ toàn cầu và phát triển. Bạn có thể đọc recommendation của họ. Animal Charity Evaluators (Đánh giá quỹ từ thiện động vật) cũng có vai trò tương tự đối với các quỹ từ thiện cải thiện phúc lợi động vật. Bạn cũng có thể tìm thêm ví dụ tại cơ sở dữ liệu của Open Philanthropy, nhà tài trợ lớn sử dụng các tiêu chuẩn Effective Altruism để tìm cơ hội đóng góp hứa hẹn.

‘Lời hứa đóng góp’

Mọi thứ có thể khó khăn để chắc chắn rằng chúng ta sẽ đóng góp cho quỹ từ thiện, vì vậy một cách chúng ta có thể làm là thực hiện một ‘lời hứa đóng góp'. Giving What We Can (Đóng góp Những gì có thể) có lời hứa hỏi những ai đóng góp 10% lương của họ cho những tổ chức họ cho rằng có thể giúp đỡ thế giới nhiều nhất. The Life You Can Save (cuộc đời bạn có thể giúp) có lời hứa tương tự bắt đầu từ 1% lương hàng năm, giúp đỡ những tổ chức làm việc về đói nghèo cùng cực (extreme poverty).

Tham gia vào cộng đồng

Đã có một cộng đồng lớn mạnh của những ai muốn nhìn những ý tưởng này nghiêm túc, và muốn thực hiện chúng. Từ 2009, hơn 4500 người đã chọn lời hứa với tổ chức Giving What We Can. Hàng trăm người đã và đang chọn và thay đổi nghề nghiệp của họ dựa vào nền tảng làm từ thiện hiệu quả (Effective Altruism). Trên thế giới, chúng ta có tới hơn 200 cộng đồng địa phương của những người quan tâm tới Effective Altruism.

2918 từ.

Giang Anh, tháng 05.2020